VIDEOLAR:

QORAQALPOQ XALQ EPIK MEROSI
(mp3 shaklida ko`chirib oling)

        Qoraqalpoq xalqi baxshilarining musiqiy merosiga bag‘ishlangan mazkur disk, UNESCO* homiyligida, shuningdek, Qoraqalpog‘iston va O‘zbekistondagi bir qator madaniy muassasalar bilan hamkorlikda 2010-yilda o‘tkazilgan loyiha samarasidir. Qoraqalpog‘iston miqyosida amalga oshirilgan ushbu loyihada 300ga yaqin vokal va instrumental asarlar yozdirib olindi. E’tiboringizga havola qilinayotgan 22 asarni tanlab olishda bir qator ustozlar ishtirok etishdi. Ular orasida mashhur baxshi, g‘ijjak chaluvchi sozanda, Nukus san’at kolleji o‘qituvchisi Tiniboy Qarimboyni alohida tilga olish lozim.
        1936-yildan buyon O‘zbekiston tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasi shimolda Qozog‘iston, janubda Turkmaniston bilan chegaradosh. Kontinental iqlim hukm surgan bu bepoyon cho‘lu biyobonlarda xalq og‘zaki ijodiyoti jirov va baxshilar sharofati bilan avloddan-avlodga meros bo‘lib o‘tib kelmoqda. Jirov, bu – qahramonlik dostonlari ijrochisi. U alpqomat qahramonning jasorati va kuch-qudratini tarannum etadi. Uning bo‘g‘iz tovushi va yo‘g‘on ovozi qo‘biziga mos tushadi. Jirovning ovozi va qo‘bizi, dostonlarida madh etiluvchi qadriyatlar tinglovchini ko‘chmanchi xalqlarning va asov dashtning afsonaviy olamiga yetaklaydi. Baxshi esa tamomila o‘zga pardada ijro etadi. U muhabbatni tarannum etuvchi epik dostonlarni kuylaydi. Uning dostonlarida oshiqlar bir-biriga yetishish yo‘lida boshdan kechirgan sarguzashtlar hikoya kilinadi. Baxshi dutor jo‘rligida o‘z ovozi bilan kuylaydi. Uning ovoz pardasi, musiqa asbobi va dostonlari mavzusi ko‘proq afsonalarni va Markaziy Osiyo o‘troq xalqlari orzu-umidlarini gavdalantiradi. Shu o‘rinda qoraqalpoq baxshilarining musiqiy madaniyati bir-biriga zid kelmaydigan, balki, bir-birini to‘ldirib turuvchi ushbu ikki an’anaga asoslanganligini ta’kidlab o‘tish lozim.
        Odatda doston aytish bir necha soatga, ba’zan esa bir necha kechagacha cho‘ziladi. O‘tmishda to‘y-hashamlarni baxshi yoki jirov ishtirokisiz tasavvur qilib bo‘lmasdi. Uning ijrosi tadbirning eng muhim qismi hisoblangan. Tinglovchilar olov atrofida yig‘ilar ekanlar, baxshi do‘mbirasini sozlab, barmoqlarining chigilini yozib, «Noma boshi» kabi termalarni ijro qilib turgan (1, 20). So‘ngra ovozini sozlab, pand-nasihat, o‘git beruvchi ashulalardan kuylagan (5, 8, 12). Tinglovchilar yig‘ilib bo‘lgandan keyin bir oqsoqol ulardan qaysi dostonni eshitishlarini so‘ragan. Tinglovchilar dostonni tanlaganlaridan so‘ng oqsoqol fotiha o‘qigan va baxshi o‘z ijrosini boshlagan. Bu davrlarda televideniye, radio va boshqa ko‘ngilochar texnologiyalar odamlar kundalik hayotiga hali kirib kelmagan bo‘lib, baxshining hikoyasini xuddi bir kino tomoshasi kabi qabul qilish mumkin. Uning ovoz ohanglari ostida qahramonlar tug‘ilar yoki halok bo‘lar, turli-tuman sarguzashtlarni boshdan kechirar, tinglovchilar vaqtning o‘tishini ham esdan chiqarib yuborishardi. Tinglovchilarni qiziqtirish, o‘ziga jalb qilish, ijroni jonli olib borish, hikoya qilinayotgan voqealarga mos tarzda yig‘latish, kuldirish uchun har bir baxshining o‘ziga xos musiqiy, hikoya qilish usuli, so‘zlarga monand xatti-harakatlari bo‘lgan.
        An’anaviy qoraqalpoq jamiyatida baxshi juda muhim mavqega ega. U avloddan avlodga o‘tib kelayotgan meros sohibidir. Eng avvalo baxshi xotirani tashuvchidir. Ushbu xotira tarixiy va mifologik manbalardan olingan elementlardan iborat. Shunday qilib bu xotira milliy o‘zlikni anglashga xizmat etadi. Buning ustiga baxshi mohir san’atkor bo‘lib, ushbu mahoratni o‘rgatgan ustozidan minnatdorligini umrbod ta’kidlab o‘tadi. Dostonlarni ijro etishdagi o‘ziga xos musiqiy estetikaga Aqimbet, Musa, Suvej, Genjebay kabi o‘tmishdagi mashhur ustozlar tomonidan tamal toshi qo‘yilgan. Va nihoyat baxshining tinglovchilarga axloqiy qadriyatlarni yetkazib berishdek ijtimoiy vazifasi ham mavjud. Baxshi nafaqat shogirdlariga, balki, uning ovozini va donoligini tinglashga tayyor jamoatchilikka ham o‘rnakdir.
        Shubhasiz, so‘nggi o‘n yilliklarda yuz bergan texnik va ijtimoiy-madaniy taraqqiyot baxshilarning ijtimoiy mavqeini, shuningdek, ijro doirasini sezilarli darajada pasaytirdi. Endilikda ularning xorijiy konsertlarda, turli festival va konkurslarda, milliy bayramlarda chiqishlari vaqt doirasida chegaralanib, kamdan-kam holatlarda 10 minutdan oshiq davom etadi. Buning ustiga XX asrda yuz bergan tub o‘zgarishlar natijasida to‘y-marakalarda baxshilar o‘rnini tobora ovoz kuchaytiruvchi moslamalar egallab bormoqda. Shu sharoitda ba’zi baxshilar an’anaviy musiqani estrada yo‘lida ijro qilib ko‘rishdi. Boshqalar esa, aksincha, eski ovoz tasmalaridan butun-butun dostonlarni qayta tiklash ishiga kirishishgan (G. Allambergenova, J. Piyazov). Nima bo‘lishidan qat’i nazar 1991-yilda tashkil qilingan Nukus san’at kollejida G. O‘temuratov, T. Qalliev, Q. Tinibaev, B. Sirimbetov kabi ustozlar qo‘lida ta’lim olayotgan talabalar soni so‘nggi yillarda oshib bormoqda. Yoshlardagi bu qiziqish, shubhasiz, ulardan munosib o‘rinbosarlar yetishib chiqayotganligini ko‘rsatadi. Buning isboti sifatida ularning turli tanlovlarda muvaffaqiyatli ishtirok etayotganliklarini yoki 2010-yilda bizning loyihamizda Qoraqalpog‘istonning turli rayonlaridan ko‘plab yoshlar ovozi yozdirib olinganligini ko‘rsatish mumkin. Shunday qilib, ushbu diskning chiqarilishi qoraqalpoq xalqi epik an’analarining umri boqiyligini isbotlab, jamiyatdagi eng e’tiborli baxshilarga hurmat-ehtirom ko‘rsatadi, shuningdek, asrlar davomida og‘izdan-og‘izga o‘tib saqlanib kelayotgan ota-bobolari san’atini asrab-avaylashda yoshlarga ko‘mak bo‘ladi deb umid qilamiz.

Frederik Leotar
Monreal, 26-oktyabr, 2011-yil